Orta Asya’nın büyülü derinliklerine yolculuk

Yücel Feyzioğlu / Yeniçağ

Uçsuz bucaksız çayırlar, orman ve bozkırlar… İç Asya’nın göklerine bembeyaz çatı kurmuş dağ tepeleri, kristal göller ve upuzun ırmaklar… Kültürlerin buluşup kaynaştığı, şahane renklerle dünyaya yayıldığı cet ana yurdundayız. Kimlerinin varsayım ettiği üzere verimsiz bozkırlar, renksiz toplumlar yok burada. İç Asya’nın en uzak bölgeleri bile yüz yıllarca insanları doyurmuş, Doğu ile Batı ortasında kültürel alışverişin yaşandığı bir merkez olmuş. Bin Bir Gece Masalları’nın birinci anlatımları buradaki kervansaraylarda başlamış, gelişmiş, dört bir yana yayılmış. Birçok halk ona bir renk katmış. Bu coğrafya yalnızca kıymetli ticaret yolu değil, birebir vakitte Doğudan Batıya, Güneyden Kuzeye taşınan, birbirini etkileyen fikirlerin, hayallerin ve inançların da yolu olmuş.

TARİHÎ İPEK YOLU: GURBET Mİ SILA MI?

MÖ. 2.yyda başlayan en eski kervan yoludur. Avrasya’nın merkezinde yatan globalleşmiş bir dünyanın etkileyici simgesidir bu yol. İşte bu yüzden uçsuz bucaksız alanlar ıssız değil, güçlü ticaret kentleri ve kervansaraylarla doludur. Sizi, geçmiş imparatorlukların estetik hislerine kapılacağınız, insan kültürünün bu mükemmel incileriyle tanıştıracağım.

Büyüleyici Bişkek, Almatı, Çimkent, Taşkent, Semerkant ve Buhara kentlerinden kelam edeceğim. Amu Derya, Sri Derya ve Kara Derya’nın yazgısından etkileneceksiniz. Çiftçilerle, öğrencilerle, aydınlarla tanışacaksınız. Ayrıyeten İlah Dağları’nın nefes kesen doruklarında kar leoparlarının dolaştığı alanları göreceksiniz. Bozulmamış tabiatın ortasında bir denizi andıran kristal bir dağ gölüne götüreceğim sizi. Issık Köl (Sıcak Göl). Dağların buzlu tepeleri ortasında bir göl nasıl sıcak kalır, şaşıracaksınız.

Kazakistan’ın belleklere kazınmış kültür merkezi Almatı’ya benimle seyahat edeceksiniz. Özbek, Kırgız ve Kazakların yalnızca mutfağının lezzetlerini tattırmayacak, tıpkı vakitte bu ülkelerin kendine has kültürünü, müziklerini, klasik folklorunu ve insan sıcaklığını da göstereceğim size. Issık Köl kıyısında çadırda yatıp, pırıl pırıl yıldızlar altında benimle yemek yiyerek kuş ve kurt sesleriyle hayale dalacaksınız. Kırgızlar Berkut kanatlı kartallarını uçuracaklar. Masmavi gökyüzü sizi binlerce yıl geçmişe götürecek.

Arkaya yaslanın, yazılarımı okumaya başlayın. Seyahatimiz başlıyor.

Ayrıldığımız yerde bin yıl sonra karşılaşırsak…

Kırgızistan başşehri Bişkek’in Manas Havaalanı’na güneş doğarken iniyoruz. 200 yıl Rus işgalinde kalan Kırgızistan, 31 Ağustos 1991 yılında bağımsızlığını kazanan Orta Asya’nın en eski Türk topluluklarından biridir. Milattan evvelki Çin kaynakları “yenilmez, atlı göçebe, yabanî insanlar” diye Kırgızları anlatıyor. Bir gün karşılaşırız diye bin yıl evvel ayrılmıştık bu yurtlardan, artık dönüyoruz, hazır mısınız?

Rehberimiz Eldiyar Alibayev karşılıyor bizi. 25 yaşında genç ve sıcak bir insan. Almancası çok âlâ. “Size Orta Asya’nın romantik dünyasını tanıtacağım, size tarih dolu masalsı kentlerimizi, harika binalarımızı ve canlı çarşılarımızı göstereceğim,” diyor. Bir Alman kümesi ile “araştırma ve inceleme programımız” çok ağır başlıyor. Günde 10-14 saat ayakta olacağız. Otobüse biniyoruz. Evvel uygun bir kahvaltı. Eldiyar bizi halkın kahvaltı yaptığı büyük bir aşevine götürüyor. Tepsilerimizi alıp sıraya giriyoruz. Ne ehemmiyeti var diyeceksiniz, var. Tıpkı bizim köyde olduğu üzere çorba ile kahvaltıya başlayanlar var ve fiyatlar hepimizi şaşırtıyor, çok ucuz. Anamın pişirdiği lalangaya benzeyen SAMSA alıyorum bir tane. Dua üzere üç köşe yufka, içi et ve zerzevat dolu. Lezzet kusursuz ve doyurucu. Fiyatı 60 Som, yani 18 lira. Dönünceye kadar her güzel yemekten sonra eşimle bir samsa bölüşüyoruz. Beşerler kahvaltı edip işe gitmek için çabuk ediyorlar.

Sevemez kimse seni, benim sevdiğim kadar…

Kentte bir yürüyüşe çıkıyoruz. Muazzam ceviz bahçeleri içinde yer alan ve İlah Dağları’nın 7.500 metrelik doruklarına bakan geniş bulvarlar kentidir Bişkek. Kırgızistan’ın başşehri. Romantik ve yabanî sıra dağlara varmadan uygarlığın son kalesi bu kenttir! Beyaz tüyleriyle kar leoparlarının kente indiği görülür.

Kent, iki bin yıl boyunca İpek Yolu üzerinde kıymetli bir kervansaray ve ticaret merkezi olmuş. Hâlâ öyledir. Bir satranç tahtası planına nazaran inşa edilen kent, uzun caddeleri, geniş kaldırımları yeşil bulvarları, kanalları ve çiçekli parklarıyla soluk aldırıyor beşere. Kentin kültür merkezine hakikat yürüyoruz: 1936 yılından beri sahneleri açık olan efsanevi opera binası işte karşımızda. Tiyatro ve büyük halk şenliklerinin yapıldığı Ala-Too Meydanı’ndayız (Bezekli Dağlar Meydanı). Kervansaraylar üzere inşa edilen pazar yerleri karşıda. Meclis, bir yanda, bakanlıklar başka yanda, Sovyetler devrinden Lenin heykelinin ayakta kaldığı tek ülke Kırgızistan. Heykelin fotoğrafını çekerken karşımıza Manas heykeli çıkıyor. Manas destanını seslendirdikleri için kaç beşerler milliyetçilik suçlamasıyla Stalin’e kurban gitmiş. Sovyetler dağıldıktan sonra burada birinci heykeli dikilen Manas’tır. Manas, dünyanın en uzun destanıdır. Destan beş yüz bin dizeden oluşur. Bin yıldan beri Manas’ın kahramanlığı anlatılır bu destanla. Kırgızların Kalmuklar ve Çinlilerle yaptıkları savaşları ve kendi içlerindeki çabaları aktarır. Türk tarihi aslında kardeş savaşlarıyla dolu bir tarihtir. “Sevemez kimse seni, benim sevdiğim kadar” der savaşa devam ederiz. Kırgızların tarihinde kıymetli izler bırakmış tarihî ve menkıbevî kahramanlara ilişkin kesimler var bu destanda. Her Kırgız bir manasçıdır. Manas’ın fotoğrafını çekmeden olur mu? Heykelin gerisinde Kırgızistan ulusal müzesi var, görmeye paha.

Eldiyar bizi upuzun, dümdüz bir caddeye çıkarıyor. Ağaçlarla bezenmiş, ceviz ağaçlarından ağzınıza cevizler, kestaneler düşebilir. Çok farklı ve lezzetli ceviz tipleri, görmediğim meyve tipleri ve bademler gördüm bu kere. Bademler ikiz, bol, bolluk. Enflasyon oranı: %5,8, işsizlik oranı: %2,3, taban fiyat resmi kaynak: 600 Dolar. Batı kaynakları 220 ABD Dolar yazıyor, lakin bu paraya bu zenginlik yaratılamaz. İhraç eserleri: Pamuk, yün, et, tütün, altın, cıva, uranyum, elektrik gücü, küçük makinalar, ayakkabı eserleri… Kırgızistan Orta Asya’da güçlü sayılmıyor. Lakin beşerler topraktan yararlanarak uygun ve ucuz besleniyorlar, bu olayı çözdünüz mü beşerler keyifli olur, gerisi çorap söküğü üzere gelir. Ve konut olayı çözülmüş.

Eldiyar devam ediyor: “Burası Yusuf Abdurrahmanov caddesidir. O, 1933 yılında Kırgızistan Komünist Partisi’nin Genel Sekreteri, devlet başkanı ve daha 26 yaşındaydı. Kazakistan’da sıkıntı kullanarak toprakların birleştirildiğini, kolhozların kurulduğunu biliyordu. Kırgızistan’da da birebir usulün uygulanmasını istemiyordu. Halk buna daha hazır değildir diyordu. Stalin kabul etti. Fakat daha sonra, 1938 yılında ülkenin en seçkin 137 aydını ile birlikte onu da kurşuna dizdi. Kurşuna dizilenler ortasında Cengiz Aytmatov’un babası da vardı.” Bağımsızlık kazanıldıktan sonra Bişkek’e yakın bir doruğun koynunda bu aydınlara anıt mezarlar yapılmış: CET BEYİT olmuş ismi. Cengiz Aytmatov vefat edince oraya defnedilmek istemiş. Şu anda mezarı orada. Öğlenden sonra ziyaret edeceğiz. Meclis binasını, operayı, tapınakları, camiyi, geziyoruz. Türkiye buraya bir cami yaparak kentin yakasına bedelli bir kolye üzere takmış. Sağlam bir cami. Caminin yanında bir de Yunus Emre Kültür konutu olmasını çok isterdim. Zira mescide gittik dört kişi vardı ibadet eden. Ancak Rusların açtığı kültür konutları dolup dolup taşıyor. Rusya’dan sanatkarlar, muharrirler, bilim insanları geliyor, opera tiyatro programları yapılıyor. Her kente kurmuşlar bu kültür konutundan. Halkla sıcacık münasebetleri Ruslar bu kültür meskenlerinde geliştiriyorlar.

Otele geliyoruz. Herkes odasına çekilip dinlenecekken ben eşimle CET BEYİT ziyaretine gideceğim. Bekleyiş başlıyor. Efendim daha odaların paklığı bitmedi denilerek anahtar verilmiyor. Her pasaportun başka farklı kopyası çekiliyor, elle formüller dolduruluyor, ayakta uyuyor kümemiz. Resepsiyona yaklaşıyorum: “Arkadaş anahtarı verin odamızı kendimiz temizleriz” diyorum. Misyonlu karşılık vermiyor, Eldiyar’ı gönderiyorum, idare bana kızar diyor. İş uzuyor. Bir de ortaya Ruslar gelip girmesin mi! Onlara öncelik tanıyorlar. “Faşist” Almanlara sıra mı verilir? Kızıyorum. “Yahu Cet Beyit’e, Cengiz Aytmatov’a gideceğim,” diyorum. Eşim sakinleştirmeye çalışıyor beni. Halbuki taksiye atlayıp gidebilirdim. Yanılgı yaparak bu fırsatı kaçırıyorum. Kabahati diğerine atmakta üstüme yok.

YARIN: Kurtlar Yok mu Bu Dağlarda?

Foto: Brigitte ve Frank Gorille