Sevemez seni kimse, benim sevdiğim kadar… (Bölüm 1)

Yücel Feyzioğlu / Yeniçağ

Foto: Brigitte ve Frank Gorille

Kırgızistan ile Kazakistan hududu. Neden bu sonu çekmişler? Üstelik Almatı’yı MÖ. 700 yıllarında Kırgızlar kurmuş. Kırk oymak birleşerek kurduğu için Kırgızistan kırkların yurdu manasına geliyor. Kazakistan ise zapt edilemeyen özgür insan yurdu manasında. 15.yüzyılda bu isim ortaya çıkmış. Bugün batıda Hazar Denizi kıyılarından doğuda Altay dağlarına uzanan dünyada 6. Büyük coğrafya. Türkiye’nin üç buçuk katı kadar… Ovalar, bozkırlar, çöller, çöküntüler, ormanlar, yaylalar ve dağlarla kaplı görkemli bir ülke.

Kardeş kardeşin meskenine özgürce gitmez mi?, diyorum. Tahminen de Estay’ın yoluna baş koyduğu sevgilisi Korlan Kırgızistan’da kaldı. Kesmeyin yolunu. Bırakın Estay hudutları aşıp ona ulaşsın, teselli bulsun, gönlünü beğenilen tutsun. Estay unutulmaz bir ozan, bir aşk ozanı. İrticalen şiir söyleyen, doğaçlama kıssa ve masal anlatan, çalıp çağıran büyük bir halk ozanı.

Belki de bu dümdüz ve hoş yollar Estay’ın aşkı için yapıldı, kim bilir.

GELECEKTE DÜNYANIN EN ZENGİNİ OLMAYA ADAY

Uçsuz bucaksız bozkırlardan geçiyoruz. Sıralı zirveler birbirini izliyor. Her yana hayvanlar yayılmış. Issızlığın ortasında bol topraklı, bol bahçeli bir çiftlik… Çiftlikler ortası kilometrelerce… Etrafta diğer konut yok. Yapayalnız ne yapar insan bu çiftliklerde? İnsan hüzünleniyor. Tahminen de hayvanlarla sohbet ediyorlar. Anam da o denli yapardı, her ineğimize, her koyunumuza bir isim vermişti. Hepsi de kendi ismini bilir, anam çağırınca gelir, süt vermek için sıraya girerlerdi. Onlarla konuşarak süt sağardı anam. Yardımcısı Güldeste ablaya da o denli sağdırırlardı. Bu topraklardan geçerken anamı anımsıyorum. Bin yıl evvel sürülerimizi sürerek buradan göçmüşüz. Ninelerimiz kurut yapmış, pastırma, çeçil yapmış… Anam da yapardı. Gelenek çok eski, o nedenle burada yediğimiz her şey güzel.

Kimi tarlalar yeşil, kimi yerler ormanlık, bembeyaz tepeleriyle yeniden karşımızda İlah dağları. Oradan süzülüp gelen çayların üstünden geçiyoruz. Çayırlıklar bol, düzlükler sonsuz. Çöl denen bozkırlar benim tahayyül ettiğim üzere değil. Daha bereketli. Rehberimiz yol boyunca bilgi veriyor. “Sulama kanalları toprakları verimli hale getirdi.” Meyvesi, zerzevatı, kuzusu, danası bol. Rehberimiz Eldiyar: “Kişi başına yıllık 10.500 Dolar düşüyor,” diye açıklıyor. “Sovyet periyodunda oturdukları konutlar tapulu malı oldu herkesin. Kazakistan, coğrafya bakımından dünyanın 7. Büyük ülkesi. İşlemek kaydıyla çiftçilere istedikleri kadar toprak veriliyor. 20 milyon insan bu topraklar için çok az. Doğal zenginliği aşıp taşmış. 80 milyar ton petrol rezervi var, gaz, kömür, altın, uranyum…” Gelecekte dünyanın en varlıklı ülkelerinin ön sırasında olacak. Lakin toprakların % 4’ü Rusya’ya süresiz kiraya verilmiş. 2050 yılına kadar Baykonur’da Ruslarla uzay çalışması yapılacak. Okullarda Kazakça ve Rusça paralel olarak öğretiliyor. “Ruslarla çalışmak Kazaklara daha yakın geliyor,”

İşte bu olmadı Kazak kardeşim, Rus yöneticileri bir adım atmışsa, geri çekilmez bir daha. 1940: Estonya, Litvenya, Letonya’ya girip, 1991 yılına kadar çıkmadığı üzere. Dün Afganistan’a, Azerbaycan’a, Gürcistan’a, Kırım’a, bugün Ukrayna’ya girip çıkmadığı üzere. Unutma: “Sevemez seni kimse, benim sevdiğim kadar…” diyorum. Dilime müziğimizin bu dizesi dolanmış.

İLK SÜRPRİZ…

Otobüsümüz otoban dinlenme tesisine giriyor, hem akaryakıt alacak hem de biz karnımızı doyuracağız. Beşerler yemek almak için sıraya dizilmiş. Ben de eşimle sıradayım. Ortamızda Türkçe konuşurken birinci sürprizi yaşıyoruz. Hesap alan arkadaş hoş bir Türkçe ile: “Türkiye’den mi geldiniz?” diye soruyor. “Evet, siz Türkçeyi nerede öğrendiniz?” diye soruyorum. “Biz Batmanlıyız,” diye karşılık veriyor. “Burada emekçi olarak mı çalışıyorsunuz?” “Hayır! İşyeri bizim.” Anlatıyor: “Önce büyük amcam 1996 yılında geldi, bu türlü bir iş yeri açıp akrabalarını getirdi, sonra bir işyeri daha açtı, diğer akrabaları getirdi. Birini daha açtı. Artık dinlenme tesisleri zincirimiz var. Bütün akraba ve dostlar buralarda çalışıyoruz.” “Gelir, geçim, mesken bark durumunuz nasıl?” diye soruyorum. “Çok şükür,” diyor. “Geri dönmeyi düşünüyor musunuz?” Gülümsüyor. “Hayır, yerleştik! Bu rahatı nerede bulacağız? Yılda birkaç defa Batman’a gidip geliyoruz zati.” “Peki, buraya yerleşmek kolay mı?” diye tekrar soruyorum. “Şartları var!” diyor. O kurallar nedir, anlatıyor, teyit ettikten sonra yazacağım.

ALMATI SOKAKLARINDA…

Beş saattir yollardayız. Bişkek- Almatı ortası 240 km. Almatı’ya 25 km. kala trafik tıkanmış. İki milyon nüfusu var Almatı’nın, lakin bir milyon da otomobil. 2011 yılından beri ekonomik durum süratle güzelleşince herkes otomobil almış. Yollar çok geniş olmasına karşın adım adım ilerliyoruz. Gerginleşiyorum. Eşim her vakit olduğu üzere, “Dinle dinle!” diye uyarıyor beni. “Bak şoförümüz Dimaş Kutaybergen’in sesini açtı. Hem etrafa bak, hem de dinle.” Kulağı çok güzeldir eşimin. Dimaş Kutaybergen’i kaçırır mı? Dünyaca ünlü gepegenç Kazak sanatçıdır Dimaş. Dokuz lisanda müziklerini söylüyor. Bariton sesten en ince soprano sesine çıkabiliyor. Sahnede görüldüğü an binlerce insan kendinden geçiyor. Eğitimli, harika bir sestir. Babası ve annesi de opera sanatçısıdır. Estay müziklerini Dimaş’tan dinlemek istiyorum…

Dimaş’ın sesiyle giriyoruz Almatı’ya. Konuk meskenine yerleşiyoruz. Otele “konuk evi” diyor Kazaklar. Bizden daha Türkçe. Orta Asya’daki devletlere “Türkî devletler” diyenlere kızıyorlar. Kimmiş Türkî? Hele o veciz kelam haline gelen Haydar Aliyev’in “Biz bir millet iki devletiz” sözleri yok mu? Ona da kızıyorlar. Haklı değiller mi sizce? Biz bir millet yedi devletiz diyorlar.

Yemek yemek için Almatı’nın harika o geniş bulvarlarına çıkıyoruz. Sokaklar insan dolu. Genç sanatkarlar her yanda kümelenmiş. Estay müzikleri söylüyorlar. Âşık geleneğinin en büyüklerinden biridir. Korlan ise onun ilham perisi, sevgilisi, yoluna baş koyduğu bayan. Ailesi, fakir olduğu için Korlan’ı Estay’a vermemişler, Estay da daima Korlan müzikleri söylemiş. Bu müzikler Kazakları en çok etkileyen müziklerdir hâlâ. Ferhat ile Tatlı, Romeo ile Julia ne ise Estay ile Korlan da odur. Sevgilisine kavuşamamanın hüzünlü müziği. Estay’a, bir sefercik sevgilisini görme imkânı çıkar. Bir komşu meskeninde buluşurlar. Fakat Korlan kendisi üzere 75 yaşında, eli ayağı tutmaz bir bayandır. Yeniden de Estay, Korlan’ın kendisine dönmesini ister.

55 yıldır özlediği bu an Korlan’ı da çok heyecanlandırır. Korlan karşılık verir: ‘Saçlarının kokusu, senin o gerdanın, sesimi kesen soluğun, senin o tatlı dilin’ diye müzikler söyleyerek o periyi sen kendi hayalinde yarattın… Kocam ve ailem senin o müziklerini gerçek sanarak bir ömür uzunluğu bütün ilençlerini üstüme yağdırdılar, eziyet ettiler bana. Yeniden de minnettarım sana, seni sevdiğime pişman olmadım. Sen bu sevdayı bütün Kazak halkına yaydın. Sana bin teşekkür… Lakin dönemem, gelemem, gelemem sana. El ne der sonra?..’

Estay tıkanır, kelam bulamaz… Sazı koşturup eline tutuştururlar: ‘Şarkı söyle Estay, aşk şarkıları!..’ Söyleyemez Estay, oracıkta son nefesini verir…

Ünlü Kazak müellifi İranbek Orasbay bu öyküyü dram yapıtı olarak muharrir, Bolat Atabayev sahneler, oyun bütün dünyayı dolaşır. Ne yazık ki özel ilgileri olanların dışında kimse tanımaz bizde bu unutulmaz aşk kıssasını…

AÇILIN KAPILAR ANAYURDA DÖNELİM… (BÖLÜM 2)

Yücel Feyzioğlu

Foto: Brigitte ve Frank Gorille

Bir yanı İlah dağlarının beyaz dorukları, bir yanı göl, bir yanı meyve bahçeleri, verimli vadiler ve düzlükler…

Almatı’nın mükemmel görüntülerine uyanıyoruz. Kent, yatay ve dikey geniş cadde ve hıyabanlarıyla 1854 yılında Rus işgalinden sonra eski kent genişletilerek yine kurulmuş. Geniş kaldırımları, çiçekli yolları, birbirini kapatmayan binaları, yeşil alanları, çağlayan suları, parkları, tiyatroları, opera binaları, müzeleri… Büyüleniyoruz. Kentin en yüksek zirvesinde Kök-Töbe Cümbüş Parkı, Çimbulak kayak merkezi, spor alanları var. Kentten teleferikle 6 dakikada ulaşılıyor, oradan görüntüyü seyretme cazibesini kaçırmayın. Bu kent Kazakistan’ın en büyük kenti. Ülkenin kültürel, ticari ve ekonomik merkezi burası: Almatı. Elmalık manasına geliyor. Eski ismi Alma Ata’ydı. Elmanın cet yurdu manasında. Bana daha sıcak ve daha manalı geliyordu. Almatı ismiyle bu varlıklı mana biraz daraltılmış oldu. Sanki başşehir buradan Astana’ya taşındığı için mi manası daraltıldı, bilemiyorum. Tahminen de Kazakçada diğer bir incelik içeriyor.

Zengin bir kahvaltıdan sonra caddelere çıkıyoruz. “Bu kadar büyük ülkeyi, bu kadar zenginliği yirmi milyon insan nasıl gün yüzüne çıkarır?” diyorum. Eldiyar bu soruyu bekliyormuş üzere kümemizin önüne geçiyor. Kestane ağaçlarının altında duruyoruz. Hava puslu, yağmur kokusu var. “Evet, ülke çok geniş, sayısız insan gücüne ihtiyaç var. Sovyetler Birliği devrinde, bilhassa Stalin’in siyasetleri nedeniyle Kazak nüfusu öteki ülkelere göç etti. Bugün Çin, Özbekistan, Rusya, Moğolistan, Afganistan, İran ve Türkiye başta olmak üzere birçok ülkede kıymetli sayıda Kazak yaşıyor. Bunların sayısı 4-5 milyon olarak kestirim ediliyor. Kazakistan bağımsızlığını kazandıktan çabucak sonra parlamento Haziran 1992’de bir “Göç Yasası” kabul etti. Bu kanunla, diğer ülkelerden Kazakistan’a geri dönecekler için düzenlemeler yapıldı. Maddi takviye konusunda kararlar alındı. Bugüne kadar bir milyondan fazla Kazak geri döndü. Bu sayı kâfi değil. Dönüşün hızlanması için hükümetin teşvik paketleri devam ediyor.”

“Nasıl bir teşvik öngörülüyor?” diye yine soruyorum.

“İş ve konut garantisi veriyor hükümet. Gelenlere konut alması için karşılıksız para veriliyor, iş yeri gösteriliyor.”

“Kazak olmayanlar da gelip yerleşebilir mi?” diye soruyorum.

“Rusya’dan, Çin’den, Kore’den insanların ilgisi büyük,” diyor.

“Peki, yabancılar için koşullar nedir?”

“Yabancılara teşvik yok fakat, bir mülk alanlara, ya da uygun bir emekli aylığı ile gelenlere yahut uygun bir meslek sahibi olanlara ve evlenerek buraya yerleşmek isteyenlere baht tanınıyor. Öğrenci olarak gelip yerleşenler de var.”

Kazakistan’a yerleşmenin açık kapıları bunlar. Lakin iki devlet ortasında bir göç muahedesi yapılırsa göç hareketi daha da kolaylaşacak. Bizim devletten ricam vakit yitirmeden Kazakistan ile bir göç antlaşması imzalayarak kapıları açmak, bin yıl evvel başlayan göçü bir ölçü geri çevirmektir. Çin ve Rusya’nın nüfus oranını kendi lehlerine çevirmelerine seyirci kalınamaz.

“Saat 6.00’da kalkıp işe yetişmek güç be abi!..”

Yürüyoruz. Kentin çiçekli, ağaçlı geniş caddeleri ve planlı dokusu rahatlatıyor hepimizi. Eldiyar açıklamaya devam ediyor: “Kazakistan’da aylık elektrik masrafı 4 Dolar karşılığı Tenge ödenir. Gaz 3 dolar, su 2 dolar, internet 8 dolardır. Aylık gelir 800-1000 dolar.”

Mısır ve Hindistan araştırma seyahatlerimizde gördüğümüz bir tane dilenciye bile rastlamıyoruz. Her yan tertemiz. Bir şeyler satmak için ya da aşevlerine davet etmek için kimse bizi zorlamıyor. Pazar yerine giriyoruz. Bayanlı erkekli satıcılar var. Tezgâhlar tıklım tıklım dolu. Bizde olmayan cevizler, kabuğunun içinde ikiz bademler, kocaman kavunlar, farklı meyve çeşitleri… Tezgâha yaklaşır yaklaşmaz bizde olduğu üzere, “Buyurun, tadına bakın,” diyorlar. Hepsi çok lezzetli. Babür Şah koca Hindistan’ı alıp imparatorluk kurduğu halde buranın kavununu, kaysısını ve cevizini neden o kadar sevdiğini ve özlediğini artık daha düzgün anlıyorum.

Bir küme bayanın Posof şivesiyle konuştuklarını fark ediyorum.

“Siz Türkiye’den mi buraya göçtünüz?” diye soruyorum. “Hayır, Ahıska’dan.” Stalin’in 1944 yılında hayvan vagonlarıyla sürgüne gönderdiği Ahıskalı Türklerin 4. Jenerasyon çocukları. O lisanı hiç unutmamışlar. Kazakça ve Rusça da konuşuyorlar.

“İşinizden mutlu musunuz, yeterli kazanıyor musunuz?” diye soruyorum. “İyidir, mutluyuz.” “Peki, hiç mi zorluk çekmiyorsunuz?” Bayanlardan biri çabucak atılıyor: “Zorluk olmaz mı, sabah saat 8.00’de burada olmak için 6.00’da kalkmak güç be abi! Yoruluyoruz, burada uykum geliyor.”

Evler kendilerininmiş. Kırgızistan’da olduğu üzere Kazakistan’da da fark ettiğim bir şey var. İnsanların ucuz ve yeterli beslenmesi sağlanmış, konut sorunu kıymetli ölçüde çözülmüş. Bir ülkede bu sorunu çözdünüz mü halkın genelini şad ediyorsunuz.

BİR EFSANEDİR LİSANLARDA DOLAŞAN…

Merkez Camiyi ve Yeşil Çarşı’yı ziyaret ettikten sonra büsbütün ahşaptan inşa edilmiş ve korunmuş dünyada birkaç kiliseden biri olan Yükseliş Katedrali’ne de mesken sahipliği yapan 28 Panfilov Parkı’na yöneliyoruz. Bu park, dünya kentlerindeki en büyük parklardan biri. Değerli özelliği yalnızca büyüklüğü değil: Unutulmaz bir efsaneye mesken sahipliği yapmasıdır. Orta Asya’da Rus ismiyle anılan bütün cadde, alan, park ve anıt isimleri değiştirildiği halde bu parkın ismi değiştirilmemiştir. Sebebi ise lisandan lisana dolaşan büyük bir efsanedir. Efsane şöyle: Hitler orduları ilerlemektedir, Moskova’ya 20 km yaklaşmışlardır. Moskova’nın düşmesi an sorunu. Hatta Sovyet başşehrini Almatı yahut Bişkek’e taşıma konusu gündeme gelmiş. Stalin Hitler ordularını durdurmak için bir deneme daha yapar. Taşkent’te Timurlenk’in mezarını açtırır, kemiklerini bir tabuta koyup bir jetle Moskova önlerinde ve cephenin üstünde uçurtur. Timur hiçbir vakit bir mağlubiyet tatmadığı için onun ruhunun Hitler saldırısını durduracağı inancını yayar. Bir yandan da Özbek, Kırgız, Kazak, Rus askerlerinden bir saldırı birliği kurar. Bunlar 28 kişidir. Birliğin başına Kasım 1941’de İvan Vasilyevich Panfilov atanır. Gözü pek bir tümgeneraldir Panfilov. 16 Kasımda birliğine akın buyruğunu verir, kendisi de ön saflardadır. 18 Alman tankını havaya uçurur, Hitler ordusunu durdururlar. Panfilov dâhil hepsi vurulur fakat Almanların morali kötü halde bozulur, Sovyet ordularının motivasyonu yükselir. Alman ordularını hezimete götüren başlangıç budur diyorlar. Bu nedenle birçok park, cadde, okul ve alana 28 Panfilov ismi verilir. Burada da görüldüğü üzere bizim İtimat Parktakine emsal, kaba saba heykeller dikilir. Timurlenk’in tabutu da geri getirilip anıt mezarına konur. Stalin’in Türkistan’da yıkıp harap etmediği anıt mezarlardan biridir. Daha sonra Özbekistan’ı anlatacağım kısımda yazacağım.

Çimkent: Aşk, Geleneğe Kurban Edilir mi?.. (BÖLÜM 3)

Yücel Feyzioğlu

Foto: Brigitte ve Frank Gorille

Almatı’dan ayrılırken Kazakların büyük şairi Abay Kunanbay’ı düşünüyorum. Sevdasını İlah dağlarına yazdığında daha on beş yaşındaydı. Sık sık buluştuğu, el ele tutuştuğu, “Senden ayrılamam” kelamlarıyla yatıştığı ve gönül gönüle kavuştuğu hoş bir kız sevmişti. Birinci şiirlerini ona yazmıştı. Büyük yeteneği daha o vakit ortaya çıkmıştı. Fakat babasının onu daha doğduğu gün beşik kertmesi yaptığını bilmiyordu. Babası bunu söylediğinde ruhu parçalandı. Geleneklere karşı mı gelmeliydi, yoksa sevdiceğinden ayrılacak mıydı? Büyük bir ikilemin içine yuvarlandı.

Sabredin Çimkent’e varınca anlatacağım.

Şu dünya hoşu ikizler uğurluyor bizi. Bir saatlik uçuşla Çimkent’te olacağız. Çimkent, Kazakistan’ın 3. Büyük kenti. Ancak toprak olarak en büyük eyaleti. İpekyolu üstünde ve ne vakit kurulduğu tartışmalı. MÖ. 200 yıllarında kuruldu diyenler var, daha sonra diyenler. O ünlü çok eski kalesi ve kervansaraylarına bakarsanız kuruluşu daha çok eski olmalı.

Bu kent de çeşitli inanç ve kültürlerin kaynaştığı İpekyolu üstünde bir kent. Müslümanlar, Hıristiyanlar, Budistler, Bahailer, Museviler, Krişnalar ve hâlâ çok İlahlı inancını sürdürenler var ve birlikte yaşıyorlar. Çok inanç bir ortada olunca renkli bir kültür doğuyor, birbirini etkiliyor, müsamaha gelişiyor, kimse kimseye dokunmuyor, şayet radikaller ortaya sızmazlarsa.

Uçağa binince yan tarafta oturan Kazak çift ile tanışıyoruz. Yeni evliler, kucaklarında bir bebek var. Çimkent’te oturan gelinin ailesi ile bebeği tanıştırmaya götürüyorlar. İşten aştan konuşuyoruz, rahatlar. “Ya kitap?” diye soruyorum. Az okuyorlarmış, canım sıkılıyor, gözlüğümü silerken arttan bir hostes hanım peçete uzatıyor: “Buyur ağabeyciğim.” Bu ağabeyciğim hitabını daima duyuyorum, çok sıcak geliyor bana. Söyleşimize o da katılıyor, muhabbetimiz şenleniyor.

Gökyüzünü kaplamış iki bulut ortasından uçuyoruz. İlah dağları bütün bulutları delip tepelerini mağrurca üst dikmiş. Bir saat boyunca bu tepeleri izliyoruz.

İnip Çimkent’e girdiğimizde birinci dikkatimi çeken bir levha oluyor: “Kel Balalar Okulu” Gülümsüyorum, ne kadar sıcak bir isim. Kiril alfabesini okuyorsanız, bu lisanın Türkçe olduğunu çabucak kavrıyorsunuz. Kent tertemiz. Bir köşede birkaç tane yüksek bina var. Gerisi tıpkı uzunlukta. Türkiye’den giden bir gezginci kümenin görüntüsünü izlemiştim. Gerçekleri değil, bilinçaltına yerleştirilen ön yargıları sayıp dökmüşlerdi.

Golomyan Niyazov karşılıyor bizi. Çimkent’te ve Özbekistan’da rehberliğimizi yapacak. Almancası ve Türkçesi düzgün. Rusça da konuşuyormuş, kibar ve bilgili bir insan. Bizi Çimgala’ya –Çimkent Kalesi’ne- götürüyor. Çok eski bir kale. Latifeler devrinden kabahat işleyenler ve öbür hanlıklara haber taşıyan casuslar bu kaledeki zindana atılıyormuş. Onlar da Koşkar Ata’ya kadar bir tünel kazarak kaçıyorlarmış. Ki çarpıcı bir efsane değil mi? Zira Koşkar Cet türbesi ile Çimkent ortası 150 km.den fazladır. Koşkar Cet hakkında da birçok efsane var. En yaygın olanlardan birini anlatmalıyım. Bu efsaneye nazaran Koşkar Cet, ünlü Sufi Ahmed Yesevi Hoca’nın mürididir. Kardeşinden Ahmed Yesevi için kaynak suyu getirmesini istemiş, lakin dönerken asla gerisine bakmaması konusunda uyarmış. Kardeşi suyu aldıktan sonra ardını dönmüş ve su dökülmüş. O anda yerden birçok pınar kaynamaya başlamış ve coşkun bir ırmak oluşmuş. İşte o ırmak Siriderya’dır. Koşkar Cet ölünce türbesini orada yapmışlar.

Kaleye, üç yüz yıl evvel Hokand Hanlığı vaktinde bir de 2022’de tamirat yapılmış. Yüz yıllarca hanlar, erkânı ile birlikte konut olarak kullanmış burayı. Kalede çok sayıda ortaya çıkarılmış konut kalıntısı var. Bey sarayı ve kervansaray korunmuş. İnsan kendini eski çağlarda hissediyor. Kaleden bütün kenti görebiliyoruz.

“Beraber yol giden hazineye ulaşır, dava güden belaya bulaşır”

Türk hanlıklarından Kalmukya, Özbekler ve Cungarya daima Kazaklara saldırmış, onları zorlamışlar. Bizim tarihimiz kardeş kavgasıyla doludur ya, Kazaklar da Ruslardan yardım istemiş. Ruslar, 1854 yılında “yardım” mazeretiyle gelip Kazakistan’ı işgal etmiş. Hanlık makamını kaldırmışlar. Artık bir kasırgadır esen, her şeyi kökünden söken. Ruslar dalar ülkeye, toprakları ellerinden alınır halkın. Yerli yöneticiler Ruslara beğenilen görünmek için ellerinden geleni yaparlar. Birbirini ihbar etmek, palavra, fitne, ayağını kaydırmak meziyet haline gelir. Topraklara el koyma, keyfi idare halkı bıktırır. Abay Konanbay o vakit 9 yaşındadır. Bu fırtınalı ortamın içinde bulur kendini. Küçükken annesinden ve ninesi Zeze hanımdan sayısız masal ve efsaneyi dikkatle dinler. Ejderhalar basmıştır yurdunu. Asıl ismi İbrahim olduğu halde ninesi ona “dikkatli” manasına gelen Abay ismini verir. Babası, Semey kentinde yöneticidir. Ayrıyeten konukevleri var. Ozanlar, âşıklar, masalcılar öykü anlatıcıları konuk olur, çalıp çağırır, anlatırlar. Onlardan dombra çalmayı öğrenir, türkü söyler. Babası oğlunun yeteneklerini fark edip âlâ bir eğitim alması için imkanlar hazırlar. Abay periyodun medresesini bitirir, Şahabettin Mercanî hocasıdır, lisanlar öğrenir, kütüphanelerin müdavimi olur. Klasikleri, eski doğu yapıtlarını ve Kutadgu Bilik’i okur. Çeviriler yapar, Alman şairi Goethe’yi Kazakçaya birinci kazandıran odur. Kutadgu Bilik’ten etkilenir, gelecekte Kazaklar için “Kara Sözler” isimli kitabını yazacaktır. Bu kitap da Kazakistan’da çağdaş nesrin başlangıcıdır. Ünlü bir şair olur. Şiirleri yeni bir ruh içerir, çağdaş şiirin öncüsü olur, edebiyata yeni biçim, yeni estetik ve yeni fikir getirir. Ceditçileri –yenilikçileri- izler, İsmail Gaspıralı’yı okur. Babasının ısrarıyla bağrına taş basarak törelere boyun şayet, sevgilisinden vaz geçip Alçınbay’ın beşik kertmesi kızıyla evlenir. Töreye boyun eğmesi ona değişik bir kapıyı açar. İsyankârlığın yerini sabır alır, derin düşünme yetisini geliştirir. “Kara Sözler” isimli filozofik kitabını ondan sonra muharrir. Kazaklara öğüttür bu kitap. Ar, namus, utanma, adalet, dürüstlük, samimiyet, kardeşlik, eşitlik, özgürlük üzere en şanlı faziletlere rehberlik eden edebi niyetleri halka ulaştırmaya çaba eder.

Babasının yardımı ile Semey vilayeti için “Kanunları Hazırlama Komisyonu’na baş hâkim seçilir. Maddeleri Kazak hayat usulüne uyumlu hale getirir, bayanların haklarını koruyan düzenlemeler yapar. “Kara Sözler”, gelecekte Kazak ulusal ruhunun canlanmasına yardım edecektir. “Ayrılığı, dedikoduyu bırak. Bir arada yol giden hazineye ulaşır, dava güden belaya bulaşır,” diyerek oymaklar ortasındaki uyuşmazlıkları çözmeye çalışır. Beyefendileri barıştırır. Karamsardır tekrar de: “Artık bu yaşa geldik, bittik. Artık kalan ömrümüzü ne yaparak geçireceğiz? Yurda bakan yok, bilim desen bilime ilgi duyan yok. Bilimsel sohbeti kiminle yaparsın? Bilmediğini kime sorarsın? Sûfîlik yapayım desen o da okumuyor. Düşünüyorum da yazayım diyorum, tahminen okuyan olur.” Ve gelecekte halk okuyacaktır onu. Sovyet periyodunda yasak edilir yapıtları. Ünlü müellif Muhtar Avazov 4 ciltlik “Abay Yolu” başlıklı romanını muharrir.

1991 yılı, bağımsızlık kazanıldıktan sonra Abay hakkında araştırmalar başlar, şiirleri kitapları elden ele dolaşır. Heykelleri dikilir. Okullara, caddelere, meydanlara, parklara ismi verilir. İşte o parklardan birindeyiz. Çimkent Abay Parkı. 75 hektar, dünya kentlerindeki parkların en büyüklerinden biri. Evvel ismi Lenin Parkmış, sonra sırayla Komsomol Park, Karl Marks Parkı, bağımsızlıktan sonra da Abay Parkı olur. 2. Dünya savaşında Sovyet pilotları bu parkta eğitilir. Dev bir jet maketinin burada oluşu bu nedenledir. Nazi Almayası savaşında şehit düşen yüz bin Orta Asyalının ismi yazılıdır burada. Tiyatro, oyun bahçeleri, sirk, spor alanları, cümbüş yerleri, havuzlar, çocuk oyun bahçeleri ve Abay müzesi var parkta.

ÇİMKENT: “PENCERELERİ BİRBİRİMİZE AÇMALIYIZ”( KISIM 4)

Kazakistan’da Kültür İnsanları Vurgun Yedi

Birçok aydın, müellif ve şairin hayat kıssasına baktığımızda güya kendi ortalarında sözbirliği etmiş üzere birebir yılda (1937’de ya da 1938’de) mevte gittiklerini görüyoruz. Bu tarih Stalin’in kıyım yıllarıdır. Binlerce aydın, muharrir, şair, ressam ve alım kurşuna dizdirilir. Öldürülenler ortasında bakın kimler var, Prof. Dr. Kara’nın çalışmasından yararlanarak küçük bir liste vereyim:

Alihan Bökeyhan’ın (1866-1937) liderliğinde Alaş Orda siyasi hareketi 1910 yıllarında ortaya çıktı. Z. V. Togan’ın belerttiği üzere “son derece enerjik, yüksek ahlak ve büyük bilgiye sahip Bökeyhanov’un yalnızca Kazaklar ortasında değil, demokrat Ruslar ortasında da nüfuz ve prestiji vardır. Pantürkist ve Panislamist fikirlere sahip olduğu teziyle, 1927-37 yılları ortasında mahpus, 1937 yılında da idam edilir.

Ahmet Baytursunli (1872-1937) 19. yüzyıl Kazak aydınlanmasının değerli isimlerinden biridir. “Kırk İbret” ismiyle İvan Krilov’tan kısa fablları çok usta bir biçimde Kazakça’ya çevirdi, böylece Kazakları çalışmaya ve bilime kıymet vermeye teşvik etti. 1919 yılı Mart ayında Alaş Partisi’yle Bolşevikler ortasında mutabakat sağladı. Ülkenin eğitim-öğretim işlerinde vazife aldı. 1929 yılına kadar devam edebildi. Sovyet rejimine karşı olduğu münasebeti ile tutuklandı. Gorki’nin eşinin gayretiyle 1934 yılında hür bırakıldıysa da 1937 yılında tekrar tutuklandı ve öldürüldü.

Mir Yakup Duvlatov (1885-1937) 20. yüzyılın başında Kazaklar ortasında ilericiliğin ve siyasî şuurun oluşmasını sağlayan yapıtlardan birini, “Uyan Kazak” ismiyle kaleme aldı, 1910’da yayımlanan kitap halkın üzerinde derin tesirler yarattı. Sonunda idam edildi.

Mağcan Cumabayev (1893-1938) Ceditçi –yenilikçi- aydınlarla Ufa’daki Aliye Medresesi’nde tanıştı. Yapıtlarında Türkçülük niyetinin Kazak anlayışına nazaran sonlarını çizmeye çalıştı. Kazak lisanının şiirsel gücünü ustalıkla kullanarak Kazakların tarih şuurunu derinleştirmek istedi.

Turar Rıskulov (1894-1938) Lenin ve Stalin Rus merkezli kozmik bir sosyalist rejim kurmak isterken, Sultan Galiyev ve Turar Rıskulov bunun Türk halkları için uygun olmadığını düşünüyordu. Kazakistan’daki Bolşevik partinin önde gelen önderlerinden olan Turar Rıskulov’un Türkiye’deki ulusal gayrete ve onun lideri Mustafa Kemal’e büyük hayranlığı vardı. 1937 yılında idam edilirken: “Mustafa Kemal, bütün köle halkların, bütün doğulu halkların gözünde bir birincisi başaran büyük bir başkandır. Ona sonsuz hürmet duyuyorum,” demiştir. Zalimce uygulanmış daha binlerce katliam sayabiliriz.

Bağımsızlığın Getirdiği Coşku

16 Aralık 1991’de bağımsızlığına kavuşunca yeni bir heyecan başladı Kazakistan’da. Abay başta olmak üzere bir araştırma başlatıldı. Stalin’in kuşuna dizdiği, hapsettiği, öldürttüğü bütün aydınlar gün yüzüne çıkarıldı, yapıtları yayınlandı… İsimleri okullara, caddelere, parklara verildi. Harikulade bir canlılık geldi.

Ahmet Yesevi ile (doğ. 1093- öl. 1156) çok eski bir kültüre sahip olan bugünkü Kazakistan’da eski kültür canlandırıldı. Günümüze kadar tesirlerini sürdüren Yesevi mirasından yararlanıldı. Bakın Ünlü şair Olcas Süleymanov’un “Az İ Ya” kitabı Kazakların ulusal kültür konusundaki hassasiyetlerini gösteren en görkemli yapıtlardan biri oldu. Eser, Çarlık Rusyası periyodunda başlayan ve Sovyet devrinde devam eden Rusları yüceltme, Türkleri küçümseme eğilimine yanıt olarak Türk kültürünün derin izlerini Rus Edebiyatının köklerinde gösterdi. Rusça yazdığı kitabında Rus Edebiyatının 12. yydan kalan “İgor’un Seferi” destanını irdeledi. Onun içinde Türkçe sözleri ve iki halkın benzeyen hayat biçimini göstererek yapıtın Türk ve Rus ortak yapıtı olduğu sonucuna vardı.

Çağdaş müellif ve şairlerin başında gelen Olcas Süleymanov için Cengiz Aytmatov: “Olcas benden on yaş küçüktür fakat yüz yıl ileridedir” diyor.

Olcas Süleymanov üzere büyük sanatkarları etkileyen Muhtar Avezov (1897-1961) anlatılmadan geçilir mi? O “Abay Yolu” isimli destansı romanının birinci cildini savaş yıllarında (1947) yazdı. Bu roman Kazak edebiyatında kıymetli bir olay oldu. Zira Abay’ın hayatını ve fikirlerini bu romanda geniş bir formda tasvir etti. Prof. Dr. Kanış Satpayev roman hakkında şöyle yazmaktadır: “Sadece edebî bir eser değil, birebir vakitte çok kıymetli bilimsel bir çalışmadır. Kazak halkının geçmiş hayatını araştıran hiçbir tarihçi bu yapıtı okumamazlık edemez. Filologlar bu yapıtta Kazak edebî lisanının oluşması ve gelişmesi konusunda çok güçlü materyal bulacaktır ve romanın günlük hayat ile ilgili tasviri çok etkileyicidir.”

V. İvanov ise şunları söylemektedir: “Henüz Abay Yolu romanını okumadınız mı? Demek siz hâlâ bir şey okumamışsınız. Bu sizin isminize büyük kayıp. Halbuki onun yapıtıyla bozkır canlandı. Bütün ihtişamıyla saf, berrak ve elvan elvan renkleriyle bu roman bizi kucaklamaktadır. Tek sözle muhteşem! Romanda büyülü bir dünya keşfedeceksiniz. Nesir biçiminde yazılan bu dev yapıtta bir tek nesir cümlesi yoktur güya. Hepsi harika şiir dizelerini çağrıştırır.”

Muhtar Avazov, muharrir, dramaturg, bilim adamı, siyaset adamı olarak 20.yüzyıla damgasını vuran bir kişiliktir. Orta Asya Türklerinin tek alfabe kullanmalarını öneren oydu. Kazakistan dışında yaşayan Kazaklarla bağlantıyı geliştirmek için Vatan Cemiyetini o kurmuştu. Doktorasını Manas Destanı üzerine yapmıştı. “Abay Yolu” isimli 4 ciltlik romanı yalnız Kazakistan’da değil, bütün Orta Asya’da büyük yankı yarattı. Roman hakkında ünlü Fransız şair Aragon da, “Abay Yolu 20. yüzyılın en kıymetli yapıtları ortasındadır,” diye yazıyordu.

Kazakistan’da Tiyatro, opera, müzik fotoğraf ve heykel de gelişmiş sanatların başında geliyor. Ünlü rejisör Bolat Atabayev’i uzun yıllar evvel tanıma bahtiyarlığına ermiştim. O, 1952 yılında doğumlu. Stalin tarafından Kazakistan’a sürülen Volga Almanları’nın çocuklarıyla büyüdü. Almancası çok yeterliydi. Almatı Sanat ve Tiyatro Yüksekokulunda okudu. Ülkesinde demokrasinin yerleşmesini isteyen öncü bir aydındı. Almatı Avezov-Tiyatrosunun başyönetmeniydi, ayrıyeten Almatı Alman tiyatrosunu kurdu. Birçok seçkin yapıtı sahneye koydu, en başarılı sanatkarları oynattı. Kazakistan ile Almanya ortasında kültür köprüsü üzereydi. 2011 yılında Şangözen petrol yataklarında greve giden çalışanların yanına koştu, hükümetin siyasetini eleştirerek emekçi haklarını savundu ve tutuklandı.

Uluslararası dayanışma ve itibarlı siyasetçilerin ortaya girmesiyle Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in de anlayışlı tavrı hür kalmasını sağladı, lakin Kazakistan’da hareket alanı son derece daralmıştı, sanatını icra edemiyordu. Almanya’ya geldi, Köln Akademi Tiyatrosunda doçent olarak oyuncu yetiştirmeye başladı. Sakin, kültürlü, bilge bir insandı.

Kazak masallarını sorduğumda “Aldar Köse’yi, (Jirince) Sevimlice Şeşen’i kesinlikle çalış,” dedi, kaynak gösterdi. Kimdi Aldar Köse? O, Nasrettin Hoca üzere, Tibetli Tompa Dayı, Avrupalı Till Eulenspiegel üzere 14.yüzyılda ortaya çıkmış. Latifeleri, nükteleri, muziplikleri, dalga geçmeleri ve ince zekâsı ile insanları öteki türlü düşünmeye zorlayarak şaşırtmıştı. Yanlış gelenek ve töreleri çiğnemiş, kültür dönüşümü sağlayarak o çağın ruhunu yansıtmış ve ünü dünyaya yayılmıştı. Türkiye onu tanımıyordu. Atabayev tam nokta atışı yapmıştı, kitaba çalışıp yayımladığımda ilgi ile karşılandığını gördüm.

Akın Toyu – Âşıklar Bayramı

Öte yandan Âşık (akın) geleneği güçlü bir biçimde devam ediyor Kazakistan’da. Her yıl Konya Âşıklar Bayramı üzere orada da “Akın Toyu” yapılıyor. Bütün ülkeden yüzlerce akın ortasından seçilip başşehre geliyorlar, atışmalar, yarışlar yapılıyor. Halk buna çok ilgi gösteriyor. Kazakistan müzeleri, tiyatro salonları, operaları, çocuklar için kukla tiyatrosu, fotoğraf galerileriyle göz dolduruyor.

Sonra Muhtar Şahanov’u anmak gerek. Şöyle diyor Şahanov: “İlişkilerimizi mert bir biçimde sürdürmeliyiz. Müellifler dost olunca, halkların dostluğu kolaylaşır. Birbirimize pencerelerimizi açmalıyız…” O 1942 yılında doğdu. Kazakistan Halk Müellifi ve Kırgızistan Halk Şairi unvanlarını aldı. Kazakistan’da ve yurt dışında birçok akademi ve üniversitenin üyesi ve fahri profesörü olmuştur.

En ünlü yapıtları “Är jıldardağı änder” ve “Cengiz Han’ın Sırrı”dır.

Ayrıca Nazımbek, Sarıev Şomumbay, Serik Turgenbekov, Esengali Ravşanov ve daha diğerlerini da sayabiliriz. Bir de Uygur Özerk Bölgesinde kendini özgürce söz edemeyip Kazakistan’a sığınmış Uygur muharrir ve şairleri var. Bunlar, burada Uygurca gazete mecmua ve kitap yayımlayarak hem Kazakistan kültürüne hem de Uygur kültürüne katkılarını sürdürüyorlar. Bunlardan Ahmetcan Çok şöyle yazıyor: “1937 de başlayan aydınları yok etme hareketi Çin’de de kanlı bir halde kendini gösterdi, aydınları ve toplum liderlerini tutukladılar mahpus, bir kısmını da idam ettiler, kimilerini sürgüne gönderdiler.” Ve bu kıyıma uğrayanların isim listesini veriyor. Ayrıyeten ünlü isimlerden Abdulkerim Ganiev’i, Azim Bahtniyaz’ı ve Ablis Hazimov’u sayabiliriz. Bu dostların yayımladığı “Uygur Folklorunun Antologyası” ve başka çalışmalardan Göktürk ve Uygur masallarını buldum. “Asena” kitabımızın birçok konusu ortaya bu türlü çıktı. Asena yalnızca bir efsane değil, Göktürklerin 3. Hakanı Mukan Beyin ikinci kızıdır ve bugün de tesirleri devam eden Çin müziğinin 12 makam üzerine kurulmasında büyük katkısı olmuştur. Yoksa efsane olup günümüze kalır mıydı?.. Hepsine samimiyetle teşekkür ediyor, son kelam olarak Alişir Nevaî’nin lisanıyla şunu tekrar etmek istiyorum: “Türkçenin derinliklerine dalanda gözlerime on sekkiz min âlemden daha yüksek bir âlem göründü… Orada kaç faziletler, kaç büyüklükler hazinesine rast geldim. Bu hazinenin incileri, ulduzların lâl-ı cevherlerinden daha da parlag idi… Bu âlemin gül bahçelerine girdim. Ve bu lisanın güllerinin dikeni hadsiz hesapsız idi. Bu dikenli yolları (temizlemek için) çok çalışmak isteyirdi. Men bu yoldan vaz keçmedim, onun şiirine doyabilmedim…”

Bu yola sizleri de davet edebilir miyim?